niets

“Misschien bestaat er niets, is het allemaal een illusie. Maar dan heb ik wel veel te veel betaald voor mijn nieuwe vloerbedekking.” Laat tot je doordringen wat Woody hier zegt. Dan sterft de vraag: “Wat is de werkelijkheid?” op je lippen. Het is wat we heel erg goed kennen, maar niet willen zien omdat we Belangrijk willen zijn. Belangrijk en Bijzonder.

Want dat kan alleen wanneer we ons van de situatie als geheel losgemaakt hebben en een fort geworden zijn vanwaaruit we op de medemens schieten. Ooit was er een streek in Europa waar men dit letterlijk deed, nu doen we het via minder opvallende (en minder eerlijke) ego-triomfen, zoals imponeren, winnen, gelijk krijgen, als helper of goeroe optreden.

Wat is het ego nu eigenlijk? Om deze vraag te beantwoorden moeten we ons afvragen wat een situatie beschrijven betekent. Mij helpt daarbij het lieveheersbeestje tijdens de Slag bij Waterloo. Dat beestje merkt niets van het grote gebeuren, het interesseert zich voor andere aspecten van de werkelijkheid dan wij. Het is dus onmogelijk, een situatie te beschrijven. Wat wij daarvoor aanzien is een weerspiegeling van onze geprogrammeerde manier van kijken.

Een beschrijving, een verhaal over de situatie heeft andere waarden dan de situatie zelf. Typerend is de uitdrukking iets in geuren en kleuren vertellen.Dit zijn nu precies aspecten van een situatie die in iedere beschrijving ontbreken. Virginia Woolf is dat niet ontgaan: “Moeder Stuart parfumeerde haar brieven letterlijk, daarmee een aroma toevoegend dat de Engelse taal niet te bieden heeft” (… thereby adding a flavour which the English language fails to provide).

Het zeer jonge kind leeft met de situatie zelf, de oudere mens doet het met beschrijvingen. Je ziet het gebeuren als kinderen leren lezen. Dan slaat de opwinding, de sensatie toe. De schrijvers van zulke boeken zijn echte rattenvangers van Hamelen: ze verleiden het kind, in de denkwereld te gaan wonen en de hoofdpersoon van hun eigen levensroman te worden. Succes, glorie, lukken, winnen zijn de waarden van het verhaal en van het als verhaal beleefde leven.

Verliefdheid is een eindeloze bron van verwachtingen. Maak iets groots, belangrijks van de ander en bind hem aan je. Dan ben je binnen, door iedereen benijd. Liefde, echte belangstelling voor iemands glorievrije realiteit, komt in dit stuk niet voor. Van deze benadering van het leven en de medemens is het ego het product.

We leven met concepten, we doen het voor concepten, we kennen onszelf alleen als concept, als bundel van eigenschappen, als strategisch middelpunt. We merken niet dat ons leven daardoor tot saai rekenwerk verkommert. Voel het spel met de angst dat hier achter zit, de angst om uit de boot te vallen, niet goed genoeg te zijn, tekort te komen.

Homerus was de eerste grote rattenvanger. Hij profiteerde van het in die tijd ontluikende ego. Wij lopen hier iedere keer opnieuw in. Bestaat Don Quichot nog? Er bestaan alleen Don Quichots. Wij kunnen niet meer om dat boek lachen omdat we allemaal zo in elkaar zitten. We zijn er erg aan toe, mensen, dat meen ik. We hebben ons de substantie, het echte van het leven laten ontfutselen.

Zie ook hoe gemakkelijk wij ons identificeren, bijvoorbeeld met romanfiguren. Als een heremietkreeft scharrelen wij van ik naar ik, blij met alle lege schelpen. De treurnis hiervan is moeilijk uit te leggen. Misschien voel je er iets van. Het is ook de bodem waarop allerlei massabewegingen snel wortel schieten. De mens zonder substantie, zonder inhoud is zo blij wanneer iemand hem vertelt wat hij willen en voelen moet. Dan heeft hij richtlijnen om de werkelijkheid tot verhaal te verwerken en zelf een spijkerhard concept te worden, geloofwaardig dank zij medestanders.

Kun je het laten om te denken: ‘Daar heb ik allemaal geen last van’? Of (moeilijker): ‘Daar zal ik ooit vrij van zijn’? Wie is dat, ik?

Het Ik is een lappendeken, een samenraapsel zonder innerlijke samenhang. Daardoor zijn er altijd innerlijke conflicten. We doen alsof dat niet zo is, we moeten wel want anders zou het hele bouwwerk als een kaartenhuis instorten. We kijken gewoon de andere kant op. En we ontwerpen een min of meer gestroomlijnde persoonlijkheid met een herkenbaarheid die al gauw door de medemens (die ook rust wil) wordt geaccepteerd.

Soms lukt dat niet. Dan hebben we een meervoudige persoonlijkheid. Wat deze mensen te melden hebben en laten zien is uiterst instructief voor wie achter de geheimen van het ego wil komen. Instructief en ontroerend. Want deze mensen zijn altijd eerlijker dan wij.

Een boek waarin dit door de persoon zelf beschreven wordt heeft diepe indruk op me gemaakt. ‘Door de persoon zelf beschreven’ is eigenlijk al slecht uitgedrukt. Het boek is geschreven door Schrijfster, een van de 147 personen als welke deze vrouw door het leven gaat. Ontroerend is de ontmoeting met de eerste therapeut die werkelijk inzicht toont.

Tijdens de kennismaking zat de professor maar te kijken. Hij vroeg het een en ander, keek en luisterdekeek weer en vroeg toen zacht en doordringend of er sommigen onder ons waren die hun naam wilden vertellen.

Deze vraag trof als een bliksemflits het hart van het leven van de alters. De persoonlijk gestelde vraag werd onmiddellijk herkend als de enige juiste. We waren perplex. Hoe durfde die man de alters hoogstpersoonlijk te benaderen?

Alters, afgeleid van alter ego, zijn de diverse personen die zich via dat ene lichaam manifesteren. Men moet hier erg voorzichtig formuleren. Bij veel personen, bijvoorbeeld Hamlet, of Napoleon, is er helemaal geen lichaam. Ik betwijfel ook of de foto op het boek werkelijk de schrijfster (Schrijfster) laat zien. Misschien is er de voorkeur aan een frivoler typetje gegeven.

Dit soort dingen speelde ook toen mijn vrouw tegen mij zei: “Dat ben jij niet, jij praat niet zo”. Ik dacht: “Dat ben ik wel maar je kent me zo niet”.

Veel psychologen zien wel de kunstmatigheid en bedachtheid van persoonlijkheidselementen, maar gaan toch op zoek naar het echte of ware zelf. Dit ontkracht mijns inziens de hele benadering. Er zou dan toch iets waars en substantieels in de denkwereld te vinden zijn.

De enige variant hiervan die niet tot tegenspraken leidt is die van Ramana Maharshi. Hij ziet dat de mens uit de situatie niet los te maken is: Het ware zelf is de situatie als geheel. Dit is voor de gemiddelde westerling, waartoe ik ook behoor, gevoelsmatig nauwelijks te behappen.